Według tradycji już w 1243 r. miał istnieć pierwszy, mniejszy kościół NMP, najprawdopodobniej drewniany, wzniesiony przez księcia Świętopełka II.
Początek budowy łączy się z przywilejem wystawionym gminie miejskiej Gdańska, przez wielkiego mistrza krzyżackiego Ludolfa Koeniga, wiosną 1343 r. Kamień węgielny pod obecną świątynię położono w uroczystość Zwiastowania Pańskiego 25 marca 1343 r. Nad wejściem do zakrystii widnieje częściowo zachowany napis, mówiący o tym wydarzeniu. Świątynię budowano etapami przez 159 lat. Budowę pierwotnego, mniejszego kościoła zakończono w latach 1360/61. Mieścił się on w obrębie dzisiejszego korpusu zachodniego i posiadał przekrój bazylikalny. W okresie drugim w latach 1379/1447 wybudowano dzisiejszy transept i prezbiterium oraz przystąpiono do podwyższania wieży. W okresie trzecim w latach 1484/1502 obie ściany naw bocznych zastąpiono nowymi oraz całe wnętrze przesklepiono. W czwartek 28 lipca 1502 r. o godz. 16.00 mistrz Henryk Hetzel położył ostatnią cegłę sklepienia. Imponująca budowla sakralna została ostatecznie ukończona.
Archikatedralna Bazylika Mariacka, zwana często „koroną miasta Gdańska”, zadziwia nas swym ogromem. Potężne jej mury i wieże wznoszą się wysoko ponad panoramą miasta oraz nad rozległą okolicą.
Posiada ona kubaturę ok. 155 000 m3, długość 105,2 m, szerokość w transepcie 66,2 m. Na 26 wolno stojących filarach, wspiera się wspaniałe sklepienie gwiaździste i kryształowe. Wznosi się ono na wysokości 30 m. Do wnętrza kościoła wprowadzone są wszystkie przypory, które tworzą wieniec 31 kaplic, obiegający całą świątynię. Wnętrze kościoła oświetlone jest przez 41 olbrzymich okien, z których największe, zdobione witrażem znajduje się w części wschodniej prezbiterium.
Do wnętrza kościoła prowadzi 7 bram: Kaletnicza, Radnych, Wysoka, Mariacka, Groblowa z widniejącym nad nią zegarem „Groblowym” z 1635-37 r. , Szewska, której tympanon zdobi „Scena Zaśnięcia Marii” z 1420 r. oraz brama pod wieżą.
Świątynię zdobi 7 wież iglicznych, 3 ceramiczne i masywna wieża dzwonna o wysokości 82 m n.p.m. (do kalenicy), zakończona dwoma dachami, między którymi znajduje się pomost widokowy.
Idąc na szczyt wieży można zobaczyć 2 dzwony: „Gratia Dei” ważący prawie 8 t i „Ave Maria” o wadze 2,6 t, odlane w 1970 r., które zawisły w kościele w marcu 1972 roku.
Wraz z budową świątyni hojnie wyposażano poszczególne kaplice, umieszczając w nich cenne dzieła sztuki sakralnej, fundowane przez zamożne rody gdańskie oraz bractwa i cechy rzemieślnicze.
We wnętrzu kościoła podziwiać można m.in. dębowy, późnogotycki, główny ołtarz z 1517 roku prezentujący scenę Koronacji Najświętszej Marii Panny, belkę tęczową z grupą Ukrzyżowania, którą wykonano w 1517 roku. Figury Marii i św. Jana mierzą około 4 m, a Chrystusa 4,5 m wysokości. Przy Zakrystii znajduje się dzieło H. Duringera z Torunia – rekonstrukcja słynnego zegara astronomicznego z lat 1464-1470. Dwunastometrowy zegar pokazuje godziny, fazy księżyca oraz znaki zodiaku.
Ponadto, na długiej liście słynnych zabytków Bazyliki Mariackiej znajduje się figura Pięknej Madonny Gdańskiej wyrzeźbiona w latach 1400-1435 i Pieta – rzeźba gotycka, przypisywana stylowi międzynarodowemu i Mistrzowi Pięknych Madonn, który miał tworzyć w latach 1390 – 1420. Wnętrze zdobią również: grupa św. Jerzego z XV w. (przedstawiająca św. Jerzego walczącego ze smokiem, na tle malowideł ściennych z XV w. związanych ze sceną), rzeźba Salvator Mundi z XVI w., rzeźba Chrystus Ukrzyżowany z kaplicy 11 tys. Dziewic, baptysterium oraz pochodzące z kościoła św. Jana ambona i prospekt organowy z zbudowanym w latach 80. instrumentem. Poza tym jej wyposażenie stanowią inne liczne ołtarze np. ołtarz św. Doroty, ołtarz św. Barbary, ołtarz św. Jakuba, ołtarz św. Jadwigi i inne. Na ścianach i filarach wiszą epitafia, niektóre bardzo rozbudowane, czczące pamięć pojedynczych zmarłych lub całe rodziny. Najstarsze pochodzi z XV w. i poświęcone zostało Demoet van der Beke, żonie Gerta van der Beke- fundatora kaplicy 11 tys. Dziewic.
Posadzka składa się z około 400 płyt nagrobnych, pod którymi pochowani zostali znamienici gdańszczanie. Część z nich nadal pozostaje czytelna. Najstarsza datowana jest na 1411 rok, należąca do burmistrzów Konrada Leczkowa i Arnolda Hechta.
